แนวคิดและเทคนิคการสนทนากลุ่ม
(Focus Group Discusstion: FGD)
แนวคิดและเทคนิคการสนทนากลุ่ม
(Focus Group Discussion _ FGD)
โดย
อาจารย์ ดร. เพ็ญพักตร์ อุทิศ คณะพยาบาลศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
วันที่ 5 พฤษภาคม 2547
ความเป็นมาและความหมายของการสนทนากลุ่ม (Background and Definition of Focus Group Discussion)
ชื่อเรียก
การสนทนากลุ่ม/ การสนทนากลุ่มเฉพาะ (Focus Group Discussion)
การสัมภาษณ์กลุ่มแบบเจาะจง (Focus Group Interviews)
การสำรวจความคิดของกลุ่ม (Exploratory Group Sessions)
ความหมาย
การสนทนากลุ่ม เป็นเทคนิคการวิจัยเชิงคุณภาพวิธีหนึ่ง ซึ่งใช้การสนทนากลุ่มสมาชิกที่มีลักษณะเหมือนกัน ประมาณ 6 12 คน โดยมีผู้ดำเนินการสนทนา เป็นผู้สร้างให้เกิดบรรยากาศของความเป็นกันเองในกลุ่ม จุดประเด็นคำถาม (ซึ่งนักวิจัยอยากหาคำตอบจากกลุ่ม) และคอยกระตุ้นให้สมาชิกกลุ่มผู้ร่วมสนทนาได้มีการพูดคุย ซักถาม และ โต้ตอบกันอย่างกว้างขวางและเป็นธรรมชาติ โดยทั่วไปอาจใช้เวลาสนทนานานประมาณ 45 นาที ถึง หนึ่งชั่วโมงครี่ง
ความเป็นมา
ดัดแปลงมาจากลักษณะของการพูดคุยเสวนา หรือ การสนทนากลุ่มย่อย (Small group discussion) ที่เกิดขึ้นเองเป็นกิจวัตรในชุมชน (เช่น สภากาแฟ) เพื่อการปรับทุกข์ หรือ แลกเปลี่ยนความรู้ ประสบการณ์ และ ความรู้สึกนึกคิด ต่อเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในสังคมและเป็นที่สนใจร่วมกัน
ในระยะแรกๆ ถูกนำมาใช้ในงานวิจัยการตลาด เพื่อการปรับปรุงผลิตภัณฑ์ให้ตรงกับความต้องการของผู้บริโภค
พ.ศ. 2522 ถูกนำมาใช้เพื่อให้ได้ข้อมูลระดับลึกเกี่ยวกับทัศนคติและพฤติกรรมด้านสุขภาพ
วิธีการสนทนากลุ่ม
การสนทนากลุ่มที่รู้จักกันแพร่หลายแบ่งออกเป็น 2 วิธี คือ
การสัมภาษณ์กลุ่มแบบเจาะจง (Focus Group Interviews) มีลักษณะคล้ายการสัมภาษณ์เชิงลึก ที่ต้องมีการซักถามเจาะจงเฉพาะเรื่อง
การสนทนากลุ่มตามธรรมชาติ (Group Discussion) เป็นการสนทนากลุ่มที่เกิดขึ้นได้โดยทั่วๆ ไปในการทำงานภาคสนาม เช่น สนทนาใต้ต้นไม้ หรือ สภากาแฟ เป็นการสนทนาที่ไม่มีโครงสร้างทั้งในแง่ประเด็นการสนทนาและผู้เข้าร่วมสนทนา
การจัดสนทนากลุ่ม
เป็นการนำการสัมภาษณ์กลุ่มแบบเจาะจง และ การสนทนากลุ่มตามธรรมชาติมาใช้ร่วมกัน เป็นการสนทนาเป็นกลุ่ม ซึ่งต้องมีประเด็นปัญหาที่เฉพาะเจาะจงในการสนทนาแต่ละครั้ง มีการใช้กระบวนการกลุ่ม (Group Dynamics) เข้ามาช่วย ในการกระตุ้นให้มีการเคลื่อนไหวในกลุ่มผู้สนทนา เพื่อให้หันมาสนใจเรื่องเดียวกัน และ แสดงความคิดเห็นร่วมกัน ผู้วิจัยจะสังเกตพฤติกรรมของสมาชิกกลุ่ม (บันทึกเทป/จดบันทึก) เพื่อการวิเคราะห์ต่อไป
การสนทนากลุ่มมักใช้เพื่อตอบสนองจุดมุ่งหมายต่อไปนี้
ใช้หาข้อมูลเพื่อการสร้างสมมติฐานใหม่ๆ
ใช้สำรวจความคิดเห็น ทัศนคติ และ คุณลักษณะต่างๆ ของกลุ่มเป้าหมาย
ทดสอบแนวความคิดเกี่ยวกับผลิตภัณฑ์ หรือ บริการที่เกิดขึ้นใหม่ในชุมชน
ประเมินผลโครงการ หรือ บริการด้านธุรกิจ
เป็นแนวทางในการกำหนดคำถามในการสร้างแบบสอบถาม
ค้นหาคำตอบที่ยังคลุมเครือ/ไม่แน่ชัด เพื่อช่วยทำให้งานวิจัยเชิงสำรวจมีความสมบูรณ์ขึ้น
องค์ประกอบที่สำคัญในการจัดสนทนากลุ่ม (Components of Conducting Focus Group Session)
บุคคลากรที่เกี่ยวข้อง (Personnel)
ผู้ดำเนินการสนทนา (Moderator / Facilitator)
ผู้จดบันทึกการสนทนา (Notetaker/ Recorder)
ผู้ช่วยทั่วไป (Assistant/ Caretaker)
แนวทางในการสนทนากลุ่ม (Group Discussion Guide)
อุปกรณ์สนาม (Field Instruments)
แบบฟอร์มคัดเลือกกลุ่มผู้ร่วมสนทนา (Screening Form)
สิ่งเสริมสร้างบรรยากาศ (Refreshment & Snack)
ของสมนาคุณแก่ผู้ที่ร่วมสนทนา (Remuneration)
สถานที่และระยะเวลา (Location and Time)
คุณลักษณะ และ บทบาทหน้าที่ของบุคคลากรที่เกี่ยวข้อง
คุณลักษณะของผู้ดำเนินการสนทนา (Characteristics of Moderator/Facilitator)
ผู้ดำเนินการสนทนา ถือเป็นบุคคลสำคัญที่ทำให้การสนทนาบรรลุเป้าหมาย จึงต้องมีคุณลักษณะ ดังนี้
รู้ถึงความต้องการ หรือ เป้าหมายของโครงการเป็นอย่างดี
มีบุคลิกภาพดี
มีมนุษย์สัมพันธ์ สุภาพ อ่อนโยน มีอารมณ์ขัน
สามารถแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้าได้
สามารถพูด หรือ ใช้ภาษาท้องถิ่นเพื่อการสื่อสารได้ดี
บทบาทหน้าที่ของผู้ดำเนินการสนทนา
สร้างบรรยากาศอย่างเป็นกันเอง
ชี้แจงวัตถุประสงค์ของการจัดสนทนากลุ่ม
ขอความร่วมมือในการแสดงความคิดเห็นและยินยอมให้มีการบันทึกข้อมูล
ควบคุมประเด็น และ จังหวะของการสนทนา และ เวลา
ทำตัวเสมือน ผู้เรียนรู้ (เป็นผู้ฟังที่ดี ไม่แสดงความคิดตน) ให้ผู้สนทนาได้แสดงความคิดอย่างเสรี
ยืดหยุ่น เปิดใจ อดทนต่อการรบกวน/ไม่ร่วมมือ
ระมัดระวังน้ำเสียง และ ท่าที
สังเกตพฤติกรรมของผู้ร่วมสนทนา
บทบาทหน้าที่ของผู้จดบันทึกการสนทนา
วาดแผนผังการนั่งของผู้ร่วมสนทนาทุกคน พร้อมมีหมายเลขและชื่อกำกับไว้ เพื่อประโยชน์ในการจดบันทึก และ การสังเกตพฤติกรรม
จดบันทึกการสนทนา โดยการสังเกต และตั้งใจฟัง พร้อมบันทึกตามความเป็นจริง (ถ้อยคำ ปฏิกิริยา)
ถอดเทปการสนทนาด้วยตนเอง
ข้อควรระวัง ต้องไม่ร่วมสนทนาด้วย
บทบาทหน้าที่ของผู้ช่วยทั่วไป
จัดเตรียมอุปกรณ์สนามให้พร้อม
จัดสถานที่และความพร้อมในการสนทนากลุ่ม
คอยควบคุมเครื่องบันทึกเสียง และ เปลี่ยนเทปขณะที่ทำการสนทนา
อำนวยความสะดวกแก่ผู้ดำเนินการสนทนา และ ผู้จดบันทึก
ดูแลบริการเครื่องดี่มและของขบเคี้ยวแก่ผู้ร่วมสนทนา
อำนวยความสะดวกทั่วๆ ไป
แนวทางในการสนทนากลุ่ม
(Group Discussion Guide)
เป็นแนวคำถามที่ใช้ในการดำเนินการสนทนากลุ่ม ซึ่งต้องสอดคล้องกับวัตถุประสงค์การวิจัย
ควรมีประมาณ 6 10 คำถาม
เป็นคำถามปลายเปิด เช่น
คุณคิดอย่างไรเกี่ยวกับเรื่องของจิตวิญญาณ
คุณรู้สึกอย่างไรเกี่ยวกับ
คุณได้ข้อมูลเกี่ยวกับ มาอย่างไร
อุปกรณ์สนาม (Field Instruments)
เครื่องบันทึกเสียง และ อุปกรณ์ ควรมีสำรองเพื่อป้องกันการผิดพลาด
สมุดบันทึก และ ดินสอ
แบบฟอร์มคัดเลือกกลุ่มผู้ร่วมสนทนา
ต้องคัดเลือกให้ได้ผู้เข้าร่วมสนทนาที่มีลักษณะคล้ายคลึงกัน (Homogeneous) หรือ อยู่ในกลุ่มเดียวกัน เช่น เพศ อายุ อาชีพ เชื้อชาติ สถานภาพสมรส
แบบบันทึกการสนทนากลุ่ม
วันที่ ............. เวลาเริ่ม . เวลาสิ้นสุด .. รวมเวลา ..
ชื่อชุมชน ..................
ลักษณะชุมชน .........................................................
สถานที่สนทนา ......................................................
ลักษณะสถานที่ .....................................................
จำนวนผู้ร่วมสนทนา ..........คน (ชาย .......หญิง ..........)
ชื่อและข้อมูลส่วนบุคคล
1.............................................................
2.............................................................
ลักษณะพลวัตรของกลุ่ม ................................................................
การเตรียมตัวการจัดสนทนากลุ่ม
คัดเลือกกลุ่มผู้ร่วมสนทนา
ชี้แจงวัตถุประสงค์ของการศึกษาแก่กลุ่ม
นัดหมายวัน เวลา สถานที่
แบ่งหน้าที่ความรับผิดชอบของทีมวิจัย
กำหนดวัตถุประสงค์และแนวคำถามร่วมกัน
แบ่งหน้าที่ความรับผิดชอบ และ เตรียมตัวให้พร้อม
เลือกและจัดเตรียมสถานที่สำหรับการสนทนากลุ่ม
ขั้นตอนในการสนทนากลุ่ม
การเริ่มดำเนินการสนทนา
ผู้ดำเนินการแนะนำตัว ชี้แจงวัตถุประสงค์
ให้สมาชิกกลุ่มแนะนำตัว
อธิบายให้เห็นความสำคัญของกลุ่ม กฎกติกา มารยาท
เริ่มการสนทนาโดยพูดคุยเรื่องทั่วๆ ไปเพื่อสร้าง สัมพันธภาพละบรรยากาศที่ดี
ดำเนินการสนทนา
สิ้นสุดการสนทนา
ข้อดี และ ข้อจำกัดของการสนทนากลุ่ม
ข้อดี
ลดความเข้าใจไม่ถูกต้องในประเด็นที่พูดคุย
สมาชิกกลุ่มมีความเท่าเทียมกัน
เกิดการแสดงความคิดเห็น ถกเถียง สาระร่วมกัน
บรรยากาศของกลุ่มกระตุ้นให้มีการให้ข้อมูลที่กว้างขวาง
ข้อจำกัด
ระวังการผูกขาดการสนทนา
ไม่กล้าเปิดเผยข้อมูลบางลักษณะ (เรื่องส่วนตัว)